Door Fokke Pathuis
Ter gelegenheid van zijn benoeming verscheen er gelijktijdig een interviewbundel met hem onder de titel ´Het wonder van betekenis´. In mijn vakantie heb ik deze bundel met grote belangstelling gelezen. Wat me daarin vooral aansprak was zijn pleidooi, dat er geen feiten zijn zonder betekenis.
Een voorbeeld, dat Van Tongeren gebruikt om dat te illustreren, is dat de dingen om ons heen altijd op een bepaalde manier aan ons verschijnen. Je staat ’s morgens op, doet het gordijn open en ziet, dat het ´mooi weer´ is, of ´rotweer´ of ´hetzelfde weer´. Je ervaart dat onmiddellijk op hetzelfde moment dat je naar buiten kijkt. De ´betekenis´ die het weer heeft, ervaren we als ´gegeven´. Zo ervaren we de wereld altijd: ´Wij kunnen niet om ons heen kijken zonder betekenis te zien, te horen, te proeven, te ruiken. De werkelijkheid toont zich aan ons altijd al in termen van mooi en lelijk, goed en slecht, uitdagend of saai; dat zijn allemaal “betekenissen”’.
Aandacht vragen voor ‘dat wonder van betekenis´ ziet Van Tongeren als de invulling van zijn functie als Denker des Vaderlands. Hij vindt dat belangrijk, omdat wij door het wetenschappelijk wereldbeeld geneigd zijn om die ‘betekenis’ over het hoofd te zien. Voor hem is dat een misleidende gedachte. Alsof de dingen zijn, zoals de wetenschap ze beschrijft, kaal, objectief en betekenisloos. En alsof wij daar dan vervolgens subjectief een betekenis aan geven of opplakken. Toch is de ‘betekenis’ er al, voordat wij de werkelijkheid op wetenschappelijke wijze gaan beschrijven.
Een ander voorbeeld dat Van Tongeren noemt, is muziek. Wanneer wij noten of klanken horen, dan ervaren wij het onmiddellijk als ‘muziek’ of als ‘lawaai’, en ervaren we het als mooi of lelijk. En wanneer het op het eerste gehoor niet duidelijk is, dan ga je opnieuw en nog een beter luisteren om te bepalen of het echt wel muziek is of niet.
Ik vind dit een waardevolle manier om als gelovige te kijken en te luisteren naar de werkelijkheid. Want het pleidooi van Van Tongeren geldt denk ik niet alleen voor het schone (mooi/lelijk) of het goede (wel/niet moreel verantwoord), maar ook voor het religieuze. Dat we door de dominantie van het wetenschappelijk wereldbeeld geneigd zijn om de religieuze betekenis van de werkelijkheid over het hoofd te zien. Voor mij is het een appel om nog intensiever uit te zien naar het wonder van Gods aanwezigheid of sporen daarvan in onze werkelijkheid.
Mede n.a.v. Marc van Dijk, Het wonder van betekenis. Op zoek naar geluk en wijsheid met Paul van Tongeren, Amsterdam: Boom Uitgevers, 2021.